İran'da son yılların en büyük isyanı: Riyal çöktü, protestolar dalga dalga yayılıyor

Pazartesi günü başlayan ve salı günü üniversitelerle ivme kazanan eylemler, 2022 yılında Mahsa Jina Emini'nin polisin gözaltında hayatını kaybetmesiyle başlayan protestolardan bu yana görülen en büyük kitle hareketi olarak nitelendiriliyor.

Görgü tanıkları Associated Press'e, Tahran'ın merkezindeki Saadi Caddesi ve tarihi Kapalı Çarşı saklanması Şuş mahallesinde esnaf kepenk kapatılırken, polisin bazı noktalarda oynatıcıları dağıtmak için göz yaşartıcı gaz kullandığını söyledi.

İran İşçi Haber Ajansı (ILNA), Tahran'daki Beheşti, Hace Nasir, Şerif, Emir Kebir, Bilim ve Kültür, Bilim ve Teknoloji üniversiteleri ile İsfahan Teknoloji Üniversitesi'nde protesto gösterileri düzenleneceğini duyurdu.

Resmi medya, Tahran dahil olmak üzere Elborz, Kum, Hemedan, Loristan, Kuzey Horasan ve Yezd eyaletlerinde okul, banka ve kamu idarelerinin çarşamba gününün yaygın olarak arttığını duyurdu.

Kararın gerekçesi olarak şiddetli soğuklar ve enerji tasarrufu gösterimi de, bu adımın protestoların ivme kazanmasını engellemeye yönelik bir güvenlik önlemi yapıldığına ilişkin incelemeler yapılıyor.

Esnafın tarihi rolü ve Mahsa Emini hatırlatması

Tahran'daki Kapalı Çarşı tüccarlarının bu eylemlerindeki rolü, İran siyaseti açısından sembolik bir önem taşıyor.

1979 İslam Devrimi'nde monarşinin devrilmesinde kilit rol oynayan pazar esnafı, bu kez ekonomik durumu nedeniyle mevcut yönetime karşı ses yükseltiliyor.

Pazar günü Tahran'daki iki büyük cep telefonu pazarında başlayan protestoların kısa sürede ülke genel dağılımı, toplumsal öfkenin patlamasının göz önüne serdi.

Görgü tanıkları, esnafın dükkânlarını kapatarak meslektaşlara da grevlerde bulunduğunu belirtirken, halkın halkında 2022 yılında geniş kaldıkları gösterilerin anısı yeniden canlandı.

Merkez Bankası'nda istifa ve döviz krizi

Ekonomik krizin derinleşmesiyle birlikte İran Merkez Bankası Başkanı Muhammed Rıza Farzin görevinden istifa etti. İstifa devlet televizyonu tarafından açıklandı.

Farzin'in yerine Abdülnasır Hemmati büyürken, riyalin doların karşısındaki erimesi durdurulamıyor.

2015 yılındaki nükleer anlaşma döneminde 32 bin riyal seviyesinde olan dolar kuru, Farzin'in 2022'de göreve geldiği dönemde 430 bin riyale yükselmişti.

Geçtiğimiz pazar günü ise riyal, 1,42 milyonluk ürünü geri getirerek tarihi bir dip noktası gördü.

ABD'nin 2018'de nükleer anlaşmadan eklenmesi ve bir araya geldiği eylül ülkelerinde Birleşmiş Milletler'in "snapback" (yaptırımların geri getirilmesi) aralıklarını çalıştırıp nükleer kısıtlamaları yeniden yerleştirmesi, İran ekonomik birimlerini oluşturan unsurlar olarak gösteriliyor.

Hiperenflasyon kapıda: Gıda fiyatları yüzde 72 arttı

İran Devlet İstatistik Merkezi'nin son verileri, ülkelerin ekonomik durumu bir "hiperenflasyon" sarmalına girildiğine dair endişeleri artırdı.

Aralık ayına göre yıllık enflasyon oranı yüzde 42,2 olarak açıklanırken, halkın en temel ihtiyaç olan gıda fiyatlarındaki artış yüzde 72'ye, sağlık ve tıbbi ürünlerdeki artış ise yüzde 50'ye ulaştı.

Akaryakıt fiyatlarına yapılan son zamlar ve 21 Mart'ta başlayacak olan yeni İran'da vergilerin artırılacağına dair haberler, hane halkın bütçelerinin üzerindeki baskıyı dayanılmaz bir şekilde kesilmesini dile getirdi. Ekonomistler, bu tabloyu durduramadı, bir fiyat artışı sürecinin başlangıcı olarak görülüyor.

Savaş korkusu ve karakterlerin diyalog çabası

İran'daki kargaşayı besleyen bir diğer önemli faktör ise bölgede jeopolitik gerilimler oldu.

Haziran ayında İran ve İsrail arasında yaşanan 12 günlük savaşın ardından bölgede hala bir çatışma riskinin olduğu ve bu durumun ABD'yi içine almak için geniş bir alanda bir savaşa dönüşme olasılığı, piyasalardaki kaygıyı zirveye taşıdı.

Bu ağır atmosferde Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, İçişleri Bakanlığı'na protestocuların "meşru dağıtılması" dinlemesi ve manuel diyalog kurma talimatını verdi.

Mesud Pezeşkiyan, sosyal medya platformu X üzerinden yaptığı hesapların, hesap sorumluluğunun hareket ettiğini vurguladı.

Pezeşkiyan, "İçişleri Bakanı'ndan, milletlerle diyalog kurarak protestocuların meşru haklarını dinlemesini istedim. Hükümet, sorunların çözülmesi ve bu taleplere yanıt verilmesi için elinden gelen tüm gücüyle hareket etmeye dayanacağını" kullandı.

Parlamento Başkanı Muhammed Bakır Galibaf da herkesin satın alma gücünü artırırken, gösterilerin kaosa dönüşmemesi konusunda uyarılarda bulundu.

Öte yandan, soğuk hava ve enerji tasarrufu okulların ve kamu odalarının kapatılması, halk arasında protestoları engellemeye yönelik bir önlem olarak yorumlanıyor.